علم رجال، جلسه ۱۲
♦ جانمایی بحث ♦
📂 ادله نافین نیاز به علم رجال
✅ بررسی مقدمات کتب اربعه (تهذیب الاحکام)
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین
اللهم صل علی محمد و آل محمد
📜 فهرست مطالب درس:
معرفی کتاب تهذیب الاحکام (التهذیب)
تغییر روش شیخ طوسی در تهذیب الاحکام
خلاصه روش شیخ طوسی در تهذیب الاحکام
تطبیق روش شیخ طوسی در تهذیب الاحکام
بررسی ادعای صحت تمام احادیث تهذیب الاحکام
معرفی کتاب تهذیب الاحکام (التهذیب)
– شیخ طوسى از سال ۴۱۰ هجرى، در سن ۲۵ سالگى شروع به نگارش این کتاب کرده است.
– مرحوم شیخ طوسی کتاب طهارت و صلات را در زمان حیات استاد خود شیخ مفید نگاشته است، یعنى تا قبل از ۴۱۳ هجرى و بقیه آن را بعد از آن زمان به اتمام رسانده است.
– شیخ طوسى این کتاب را قبل از کتاب استبصار نگاشته است. و علی القاعده اولین کتاب مرحوم شیخ طوسی است چرا که در کتب دیگرش به این کتاب ارجائاتی دارد.
– این کتاب شامل۳۹۳ باب و ۱۳۵۹۰ حدیث است که بعد از کافی، مبسوط ترین کتاب از نظر روایت در کتب اربعه است.
– در آخر کتاب مشیخه آمده و در مشیخه فرموده برای خروج روایات از ارسال مشیخه را نوشتم.
– کتاب تهذیب الحکام را به طور مختصر «التهذیب» و نیز از آنجا که کتاب استبصار تقریبا گزیده‌ای از احادیث تهذیب است، هنگام بیان هر دو کتاب از واژه «تهذیبَین» نیز استفاده می‌کنند.
– علامه حلی ره در توصیف تهذیب الاحکام عبارت جالب و قابل تأملی دارند. ایشان در نقد مطلبی از مرحوم مفید و مرحوم شیخ طوسی یاد میکند و می‌نویسد: ومع ذلک فقد ذکره المفید فی المقنعه وهو کتاب فقه وفتوى. وذکره الشیخ فی التهذیب وهو أصل الفقه، وأی محصل أعظم من هذین، وهل استفید الفقه إلا منهما.[۱]
– نکته دیگری که جا دارد مورد توجه قرار بگیرد عظمت بی‌نظیر مرحوم شیخ طوسی است، در تفسیر کتاب تبیان، در علم رجال کتاب «فهرست» و «رجال» و رجال کشی که در واقع اصل کتاب به دست ما نرسیده و این رجال کشی در دست ما در واقع کتابی است که مرحوم شیخ طوسی از رجال کشی گزینش کرده است و نام آن «اختیار معرفه الرجال» است؛ در حدیث دو کتاب از کتب اربعه شیعه یعنی تهذیب الاحکام و استبصار؛ در علم اصول کتاب العدّه و نیز کتب فقهی مثل خلاف و المبسوط، وسعت شاگردان شیخ که گفته می‌شود قریب به ۳۰۰ مجتهد از شاگردان ایشان بوده‌‌اند و توفیق نگارش کتبی مانند التهذیب که در سن ۲۵ سالگی و جوانی ایشان بوده واقعا جای شگفتی دارد و حقیقتا مرحوم شیخ طوسی، شیخ الطائفه است.
بررسی متن مقدمه تهذیب الاحکام
حمد و ثنای خداوند
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* الْحَمْدُ لِلَّهِ وَلِیِّ الْحَمْدِ وَ مُسْتَحِقِّهِ وَ صَلَوَاتُهُ عَلَى خِیَرَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ- مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً.
مشکل احادیث متعارض و تبدیل به مساله اعتقادی
ذَاکَرَنِی بَعْضُ الْأَصْدِقَاءِ أَیَّدَهُ اللَّهُ مِمَّنْ أُوجِبَ حَقُّهُ عَلَیْنَا بِأَحَادِیثِ أَصْحَابِنَا أَیَّدَهُمُ اللَّهُ وَ رَحِمَ السَّلَفَ مِنْهُمْ وَ مَا وَقَعَ فِیهَا مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّبَایُنِ وَ الْمُنَافَاهِ وَ التَّضَادِّ حَتَّى لَا یَکَادُ یَتَّفِقُ خَبَرٌ إِلَّا وَ بِإِزَائِهِ مَا یُضَادُّهُ وَ لَا یَسْلَمُ حَدِیثٌ إِلَّا وَ فِی مُقَابَلَتِهِ مَا یُنَافِیهِ حَتَّى جَعَلَ مُخَالِفُونَا ذَلِکَ مِنْ أَعْظَمِ الطُّعُونِ عَلَى مَذْهَبِنَا وَ تَطَرَّقُوا بِذَلِکَ إِلَى إِبْطَالِ مُعْتَقَدِنَا وَ ذَکَرُوا أَنَّهُ لَمْ یَزَلْ شُیُوخُکُمُ السَّلَفُ وَ الْخَلَفُ یَطْعُنُونَ عَلَى مُخَالِفِیهِمْ بِالاخْتِلَافِ الَّذِی یَدِینُونَ اللَّهَ تَعَالَى بِهِ وَ یُشَنِّعُونَ عَلَیْهِمْ بِافْتِرَاقِ کَلِمَتِهِمْ فِی الْفُرُوعِ وَ یَذْکُرُونَ أَنَّ هَذَا مِمَّا لَا یَجُوزُ أَنْ یَتَعَبَّدَ بِهِ الْحَکِیمُ وَ لَا أَنْ یُبِیحَ الْعَمَلَ بِهِ الْعَلِیمُ وَ قَدْ وَجَدْنَاکُمْ أَشَدَّ اخْتِلَافاً مِنْ مُخَالِفِیکُمْ وَ أَکْثَرَ تَبَایُناً مِنْ مُبَایِنِیکُمْ وَ وُجُودُ هَذَا الِاخْتِلَافِ مِنْکُمْ مَعَ اعْتِقَادِکُمْ بُطْلَانَ ذَلِکَ دَلِیلٌ عَلَى فَسَادِ الْأَصْلِ حَتَّى دَخَلَ عَلَى جَمَاعَهٍ مِمَّنْ لَیْسَ لَهُمْ قُوَّهٌ فِی الْعِلْمِ وَ لَا بَصِیرَهٌ بِوُجُوهِ النَّظَرِ وَ مَعَانِی الْأَلْفَاظِ شُبْهَهٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ رَجَعَ عَنِ اعْتِقَادِ الْحَقِّ لِمَا اشْتَبَهَ عَلَیْهِ الْوَجْهُ فِی ذَلِکَ وَ عَجَزَ عَنْ حَلِّ الشُّبْهَهِ فِیهِ.
* مولفین کتب اربعه که به «محمدون ثلاث» مشهور هستند یعنی محمد بن یعقوب کلینی، محمد بن حسن طوسی و محمد بن علی بن بابویه، هر سه عالم بزرگوار به درخواست دیگران کتب اربعه را نوشته‌اند و نیز به این نکته توجه داده‌اند که درخواست نوشتن کتاب از طرف برادر مؤمنی بوده که به تعبیر شیخ طوسی « مِمَّنْ أُوجِبَ حَقُّهُ عَلَیْنَا» و به تعبیر مرحوم کلینی «و قد یسّر اللّه- و له الحمد- تألیف ما سألت …فلم تقصر نیّتنا فی إهداء النصیحه، إذ کانت واجبه لإخواننا و أهل ملّتنا» و مرحوم صدوق هم فرموده بودند « فَأَجَبْتُهُ أَدَامَ اللَّهُ تَوْفِیقَهُ إِلَى ذَلِکَ لِأَنِّی وَجَدْتُهُ أَهْلًا لَهُ». در کافی شریف روایات حق مؤمن خواندنی و عجیب است حتی در جواز استخاره برای غیر مرحوم سیدبن طاووس فرموده بالخصوص روایتی دالّ بر جواز آن نداریم ولی این عمل را از باب برآورده شدن حاجت برادر مؤمن، مشروع دانسته است.[۲]
بیانی از شیخ مفید ره در تغییر مذهب به خاطر این شبهه
سَمِعْتُ شَیْخَنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَیَّدَهُ اللَّهُ یَذْکُرُ أَنَّ أَبَا الْحُسَیْنِ الْهَارُونِیَ الْعَلَوِیَّ کَانَ یَعْتَقِدُ الْحَقَّ وَ یَدِینُ بِالْإِمَامَهِ فَرَجَعَ عَنْهَا لِمَا الْتَبَسَ عَلَیْهِ الْأَمْرُ فِی اخْتِلَافِ الْأَحَادِیثِ وَ تَرَکَ الْمَذْهَبَ- وَ دَانَ بِغَیْرِهِ لِمَا لَمْ یَتَبَیَّنْ لَهُ وُجُوهُ الْمَعَانِی فِیهَا وَ هَذَا یَدُلُّ عَلَى أَنَّهُ دَخَلَ فِیهِ عَلَى غَیْرِ بَصِیرَهٍ وَ اعْتَقَدَ الْمَذْهَبَ مِنْ جِهَهِ التَّقْلِیدِ لِأَنَّ الِاخْتِلَافَ فِی الْفُرُوعِ لَا یُوجِبُ تَرْکَ مَا ثَبَتَ بِالْأَدِلَّهِ مِنَ الْأُصُولِ وَ ذَکَرَ أَنَّهُ إِذَا کَانَ الْأَمْرُ.
* چه در مقدمه و چه در اوائل کتاب پس از نام مرحوم مفید برای ایشان دعا میکند که نشان از شروع تألیف کتاب در زمان حیات شیخ مفید دارد و در جلدهای بعدی عبارت «رحمه الله» استفاده کرده است.
اهمیت نوشتن کتاب
عَلَى هَذِهِ الْجُمْلَهِ فَالاشْتِغَالُ بِشَرْحِ کِتَابٍ یَحْتَوِی عَلَى تَأْوِیلِ الْأَخْبَارِ الْمُخْتَلِفَهِ وَ الْأَحَادِیثِ الْمُتَنَافِیَهِ مِنْ أَعْظَمِ الْمُهِمَّاتِ فِی الدِّینِ وَ مِنْ أَقْرَبِ الْقُرُبَاتِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لِمَا فِیهِ مِنْ کَثْرَهِ النَّفْعِ لِلْمُبْتَدِی وَ الرَّیِّضِ فِی الْعِلْمِ.
درخواست نوشتن کتابی با محوریت مقنعه مرحوم مفید ره
وَ سَأَلَنِی أَنْ أَقْصِدَ إِلَى رِسَالَهِ شَیْخِنَا- أَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَیَّدَهُ اللَّهُ تَعَالَى الْمَوْسُومَهِ بِالْمُقْنِعَهِ لِأَنَّهَا شَافِیَهٌ فِی مَعْنَاهَا کَافِیَهٌ فِی أَکْثَرِ مَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ أَحْکَامِ الشَّرِیعَهِ وَ أَنَّهَا بَعِیدَهٌ مِنَ الْحَشْوِ وَ أَنْ أَقْصِدَ إِلَى أَوَّلِ بَابٍ یَتَعَلَّقُ بِالطَّهَارَهِ وَ أَتْرُکَ مَا قَدَّمَهُ قَبْلَ ذَلِکَ مِمَّا یَتَعَلَّقُ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْعَدْلِ وَ النُّبُوَّهِ وَ الْإِمَامَهِ لِأَنَّ شَرْحَ ذَلِکَ یَطُولُ وَ لَیْسَ أَیْضاً الْمَقْصَدُ بِهَذَا الْکِتَابِ بَیَانَ مَا یَتَعَلَّقُ بِالْأُصُولِ وَ أَنْ أُتَرْجِمَ کُلَّ بَابٍ عَلَى حَسَبِ مَا تَرْجَمَهُ وَ أَذْکُرَ مَسْأَلَهً مَسْأَلَهً
روش بررسی و استدلال به روایات
فَأَسْتَدِلَّ عَلَیْهَا إِمَّا مِنْ ظَاهِرِ الْقُرْآنِ أَوْ مِنْ صَرِیحِهِ أَوْ فَحْوَاهُ أَوْ دَلِیلِهِ أَوْ مَعْنَاهُ وَ إِمَّا مِنَ السُّنَّهِ الْمَقْطُوعِ بِهَا مِنَ الْأَخْبَارِ الْمُتَوَاتِرَهِ أَوِ الْأَخْبَارِ الَّتِی تَقْتَرِنُ إِلَیْهَا الْقَرَائِنُ الَّتِی تَدُلُّ عَلَى صِحَّتِهَا وَ إِمَّا مِنْ إِجْمَاعِ الْمُسْلِمِینَ إِنْ کَانَ فِیهَا أَوْ إِجْمَاعِ الْفِرْقَهِ الْمُحِقَّهِ ثُمَّ أَذْکُرَ بَعْدَ ذَلِکَ مَا وَرَدَ مِنْ أَحَادِیثِ أَصْحَابِنَا الْمَشْهُورَهِ فِی ذَلِکَ وَ أَنْظُرَ فِیمَا وَرَدَ بَعْدَ ذَلِکَ مِمَّا یُنَافِیهَا وَ یُضَادُّهَا وَ أُبَیِّنَ الْوَجْهَ فِیهَا إِمَّا بِتَأْوِیلٍ أَجْمَعُ بَیْنَهَا وَ بَیْنَهَا أَوْ أَذْکُرَ وَجْهَ الْفَسَادِ فِیهَا إِمَّا مِنْ ضَعْفِ إِسْنَادِهَا أَوْ عَمَلِ الْعِصَابَهِ بِخِلَافِ مُتَضَمَّنِهَا
فَإِذَا اتَّفَقَ الْخَبَرَانِ عَلَى وَجْهٍ لَا تَرْجِیحَ لِأَحَدِهِمَا عَلَى الْآخَرِ بَیَّنْتُ أَنَّ الْعَمَلَ یَجِبُ أَنْ یَکُونَ بِمَا یُوَافِقُ دَلَالَهَ الْأَصْلِ وَ تُرِکَ الْعَمَلُ بِمَا یُخَالِفُهُ وَ کَذَلِکَ إِنْ کَانَ الْحُکْمُ مِمَّا لَا نَصَّ فِیهِ عَلَى التَّعْیِینِ حَمَلْتُهُ عَلَى مَا یَقْتَضِیهِ الْأَصْلُ وَ مَهْمَا تَمَکَّنْتُ مِنْ تَأْوِیلِ بَعْض الْأَحَادِیثِ مِنْ غَیْرِ أَنْ أَطْعُنَ فِی إِسْنَادِهَا فَإِنِّی لَا أَتَعَدَّاهُ وَ أَجْتَهِدُ أَنْ أَرْوِیَ فِی مَعْنَى مَا أَتَأَوَّلُ الْحَدِیثَ عَلَیْهِ حَدِیثاً آخَرَ یَتَضَمَّنُ ذَلِکَ الْمَعْنَى إِمَّا مِنْ صَرِیحِهِ أَوْ فَحْوَاهُ حَتَّى أَکُونَ عَامِلًا عَلَى الْفُتْیَا وَ التَّأْوِیلِ بِالْأَثَرِ وَ إِنْ کَانَ هَذَا مِمَّا لَا یَجِبُ عَلَیْنَا لَکِنَّهُ مِمَّا یُؤْنَسَ بِالتَّمَسُّکِ بِالْأَحَادِیثِ وَ أَجْرِی عَلَى عَادَتِی هَذِهِ إِلَى آخِرِ الْکِتَابِ وَ أُوضِحُ إِیضَاحاً لَا یَلْتَبِسُ الْوَجْهُ عَلَى أَحَدٍ مِمَّنْ نَظَرَ فِیهِ.
انگیزه و برکات نوشتن کتاب درخواست شده
فَقَصَدْتُ إِلَى عَمَلِ هَذَا الْکِتَابِ لِمَا رَأَیْتُ فِیهِ مِنْ عِظَمِ الْمَنْفَعَهِ فِی الدِّینِ وَ کَثْرَهِ الْفَائِدَهِ فِی الشَّرِیعَهِ مَعَ مَا انْضَمَّ إِلَیْهِ مِنْ وُجُوبِ قَضَاءِ حَقِّ هَذَا الصَّدِیقِ أَیَّدَهُ اللَّهُ تَعَالَى وَ أَنَا أَرْجُو إِذَا سَهَّلَ اللَّهُ تَعَالَى إِتْمَامَ هَذَا الْکِتَابِ عَلَى مَا ذَکَرْتُ وَ وَفَّقَ لِخِتَامِهِ حَسَبَ مَا ضَمِنْتُ أَنْ یَکُونَ کَامِلًا فِی بَابِهِ مُشْتَمِلًا عَلَى أَکْثَرِ الْأَحَادِیثِ الَّتِی تَتَعَلَّقُ بِأَحْکَامِ الشَّرِیعَهِ وَ مُنَبِّهاً عَلَى مَا عَدَاهَا مِمَّا لَمْ یَشْتَمِلْ عَلَیْهِ هَذَا الْکِتَابُ إِذْ کَانَ مَقْصُوراً عَلَى مَا تَضَمَّنَتْهُ الرِّسَالَهُ الْمُقْنِعَهُ مِنَ الْفَتَاوِی وَ لَمْ أَقْصِدِ الزِّیَادَهَ عَلَیْهَا.
* جدای اینکه از عبارت مرحوم شیخ طوسی در مشخیه، مشخص می‌شود که این مقدمه را قبل از نوشتن کتاب نوشته‌اند، در خود مقدمه هم از عبارات بیان شد فهمیده می‌شود. فرموده قصد دارم بنویسم «فقصدت» و نیز عبارت «و انا ارجو …اتمام هذا الکتاب».
امید به تألیف کتابی مفصل‌تر
لِأَنِّی إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى إِذَا وَفَّقَ اللَّهُ الْفَرَاغَ مِنْ هَذَا الْکِتَابِ أَبْتَدِئُ بِشَرْحِ کِتَابٍ یَجْتَمِعُ عَلَى جَمِیعِ أَحَادِیثِ أَصْحَابِنَا أَوْ أَکْثَرِهَا مِمَّا یَبْلُغُ إِلَیْهِ جُهْدِی وَ أَسْتَوْفِی مَا یَتَعَلَّقُ بِهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى وَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى أَسْتَمِدُّ الْمَعُونَهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْفِیقَ لِمَا یُحِبُّ وَ یَرْضَى إِنَّهُ الْمُبْتَدِئُ بِالنِّعَمِ الْمُفْتَتِحُ بِالْکَرَمِ.[۳]
تغییر روش شیخ طوسی در تهذیب الاحکام
شیخ طوسی ره مشیخه را بعد از اتمام کتاب نوشته‌اند و توضیح می‌دهند که پایبندی به آنچه در مقدمه گفته اند که مساله مساله با محوریت مقنعه مرحوم مفید جلو بروند و اول تمام استدلاهای آن فتوا را بیان کنند از آیات و سنت قطعیه و اجماع و بعد سراغ روایات مشهوره اصحاب بروند و بعد روایات متعارض را بررسی کنند ، بسیار مفصل می‌شد و از غرض اصلی کتاب که نوشتن کتاب حدثی و حل مشکل اخبار متعارض در فروعات است باز می‌ماند لذا بعد از بخشی از کتاب الطهاره تصمیم گرفتند که روش خود را تغییر دهند.
بیان مرحوم شیخ طوسی در مشیخه کتاب
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قال محمد بن الحسن بن علی الطوسی رحمه اللّه: کنا شرطنا فی اول هذا الکتاب ان نقتصر على ایراد شرح ما تضمنته الرساله المقنعه و ان نذکر مسأله مسأله و نورد فیها الاحتجاج من الظواهر و الادله المفضیه الى العلم و نذکر مع ذلک طرفا من الاخبار التی رواها مخالفونا ثم نذکر بعد ذلک ما یتعلق باحادیث اصحابنا رحمهم اللّه، و نورد المختلف فی کل مسأله منها و المتفق علیها و وفینا بهذا الشرط فی اکثر ما یحتوى علیه کتاب الطهاره، ثم انا رأینا انه یخرج بهذا البسط عن الغرض و یکون مع هذا الکتاب مبتورا غیر مستوفى؛
فعدلنا عن هذه الطریقه الى ایراد احادیث اصحابنا رحمهم اللّه المختلف فیه و المتفق (پس شرط اقتصار بر مطالب مقنعه را کنار گذاشتند و بنا بر بیان روایات اصحاب گذاشتند) ثم رأینا بعد ذلک ان استیفاء ما یتعلق بهذا المنهاج اولى من الاطناب فی غیره فرجعنا و اوردنا من الزیادات ما کنا أخللنا به (پس برای همه روایات، ابواب زیادات را در بین مطالب مقنعه بیان کردند) و اقتصرنا من ایراد الخبر على الابتداء بذکر المصنف الذى اخذنا الخبر من کتابه او صاحب الاصل الذی اخذنا الحدیث من اصله (پس اسناد را کوتاه کرده ولی مشیخه را به پایان کتاب اضافه کردند)، و استوفینا غایه جهدنا ما یتعلق باحادیث اصحابنا رحمهم اللّه المختلف فیه و المتفق و بینا عن وجه التأویل فیما اختلف فیه على ما شرطناه فی اول الکتاب و اسندنا التأویل الى خبر یقضی على الخبرین و اوردنا المتفق منها لیکون ذخرا و ملجأ لمن یرید طلب الفتیا من الحدیث، و الآن فحیث. (پس شیخ طوسی اینکه حدیثی را ملاک بدانند و احادیث متعارض و مخالفش را تبیین کنند و توجیه کنند را در تمام کتاب پایبند بوده است.)
وفق اللّه تعالى للفراغ من هذا الکتاب نحن نذکر الطرق التی یتوصل بها الى روایه هذه الاصول و المصنفات و نذکرها على غایه ما یمکن من الاختصار لتخرج الاخبار بذلک عن حد المراسیل و تلحق بباب المسندات (برای همین جهت مشیخه را نوشته‌اند)، و لعل اللّه ان یسهل لنا الفراغ ان نقصد بشرح ما کنا بدأنا به على المنهاج الذی سلکناه و نذکره على الاستیفاء و الاستقصاء بمشیئه اللّه و عونه.[۴]
نمونه‌ای از حذف برخی از اسند و آوردن در مشیخه
در اوائل کتاب که مرحوم شیخ طوسی از روش خود عدول نکرده بودند، تمام سند روایت را از زمان خودشان تا امام معصوم علیه السلام بیان می‌کردند مثلا در نقل روایتی از کتاب جناب حسین بن سعید رحمه الله آورده‌اند:
«مَا أَخْبَرَنِی بِهِ الشَّیْخُ أَیَّدَهُ اللَّهُ تَعَالَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ سَمَاعَهَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ یَنَامُ وَ هُوَ سَاجِدٌ قَالَ یَنْصَرِفُ وَ یَتَوَضَّأُ.(التهذیب ۱:۶)»
اما در ادامه کتاب سند روایت از زمان خودشان تا صاحب کتاب یعنی جناب حسین بن سعید رحمه الله حذف کرده‌اند، مانند: « الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ وَ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ قَال… .(التهذیب ۸:۲۱۶)»
و در نهایت مرحوم شیخ طوسی در مشیخه طریق خود تا جناب حسین بن سعید ره را بیان کرده‌اند: « و ما ذکرته فی هذا الکتاب عن الحسین بن سعید فقد اخبرنى به الشیخ ابو عبد اللّه محمد بن محمد بن النعمان و الحسین بن عبید اللّه و احمد بن عبدون کلهم عن احمد بن محمد بن الحسن بن الولید عن ابیه محمد بن الحسن بن الولید و اخبرنى به أیضا… .(التهذیب، مشیخه ۶۳-۶۵)»
خلاصه روش شیخ طوسی در تهذیب الاحکام
به طور خلاصه مرحوم شیخ طوسی در تعامل با روایات ، روایتی را که قبول دارد و آن را ملاک می‌داند، نقل میکند و بعد روایات متعارض و مخالف آن را بیان می‌کنند و همان طور که فرمودند اول سعی در حمل روایت مخالف بر معنایی دارند که مخالفت را برطرف کند و اگر نشد با ضعف سندی روایت مخالف را کنار می‌گذارند و نیز فرمودند وقتی روایت مخالف را حمل بر معنایی کردم و تأویل کردم، تمام تلاشم این است که برای این حمل و تأویل، مؤید روایی داشته باشم.
پس روش شیخ طوسی چنین شد:
۱- نقل روایتی که ملاک است؛
۲- بیان روایات متعارض و حمل آن بر معانی دیگر؛
۳- بیان روایتی که مؤید آن حمل و تأویل باشد؛
۴- اگر قابل تأویل نبود با بیان توضیحاتی مانند اشکال سندی و یا اعراض فقهاء ، آن را کنار می‌گذارد.
تطبیق روش شیخ طوسی در تهذیب الاحکام
در باب کیفیت نماز و… ، اول کلام مرحوم شیخ مفید را به طور اجمالی بیان میفرماید؛ و بعد روایاتی را ذکر می‌کنند، مثال ما چهاردهمین روایت است که همان روایتی است که ملاک است، بعد شیخ طوسی روایتی که خلاف آن است را با تعبیر «فأمّا ما رواه … فمحمول» نقل میکند و بلا فاصله برای آن حمل خود یک مؤید روایی می‌آورند. یعنی:
روایت چهاردهم که از آن فهمیده می‌شود باید در نماز هنگام قرائت حمد «بسم الله الرحمن الرحیم» را بگوید و به صورت جهری هم بگوئیم، ملاک است؛
روایت بعدی (روایت ۱۵) که ظاهرش در عدم لزوم گفتن بسم الله است را با «فاما ما رواه» شروع میفرماید و آن را حمل بر تقیه میکند. و بعد روایتی را به عنوان مؤید بر حمل خودشان می‌آورند (روایت ۱۶) که ظاهر آن روایت بیانگر این است که حضرت در فضای تقیه فرمودند بسم الله را جهراً نگوید.
دوباره روایتی را که از نظر معنایی مخالف روایت ملاک است را با تعبیر «فاما ما رواه» نقل میکند (روایت ۱۷) و آن را حمل بر نماز نافله میکند و بعد به عنوان مؤید برای نظر خودشان، روایت ۱۸ و ۱۹ را نقل می‌کنند. پس:
روایت ۱۴ = روایتِ محوری و ملاک؛
روایت ۱۵ = اولین روایت متعارض که حمل بر تقیه می‌شود؛
روایت ۱۶ = مؤیدی برای حمل روایت ۱۵ بر تقیه؛
روایت ۱۷ = دومین روایت متعارض که حمل بر نافله می‌شود؛
روایت ۱۸ و ۱۹ = مؤید حمل بر نافله شدن.
بیان روایات:
بَابُ کَیْفِیَّهِ الصَّلَاهِ وَ صِفَتِهَا وَ شَرْحِ الْإِحْدَى وَ خَمْسِینَ رَکْعَهً وَ تَرْتِیبِهَا وَ الْقِرَاءَهِ فِیهَا وَ التَّسْبِیحِ فِی رُکُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ الْقُنُوتِ فِیهَا وَ الْمَفْرُوضِ مِنْ ذَلِکَ وَ الْمَسْنُونِ
قَالَ الشَّیْخُ رَحِمَهُ اللَّهُ: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ إِلَى قَوْلِهِ ثُمَّ تَسْجُدُ سَجْدَتَیِ الشُّکْرِ. (التهذیب ۲:۶۵)
…۱۴- الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: صَلَّیْتُ خَلْفَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَیَّاماً کَانَ یَقْرَأُ فِی فَاتِحَهِ الْکِتَابِ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- فَإِذَا کَانَ صَلَاهٌ لَا یُجْهَرُ فِیهَا بِالْقِرَاءَهِ جَهَرَ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- وَ أَخْفَى مَا سِوَى ذَلِکَ.
۱۵ – فَأَمَّا مَا رَوَاهُ- سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ إِمَاماً فَیَسْتَفْتِحُ بِالْحَمْدِ وَ لَا یَقْرَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- فَقَالَ لَا یَضُرُّهُ وَ لَا بَأْسَ بِهِ.
فَمَحْمُولٌ عَلَى حَالِ التَّقِیَّهِ لِأَنَّ عِنْدَ التَّقِیَّهِ یَجُوزُ الْإِخْفَاتُ بِهَا وَ یَحْتَمِلُ أَنْ یَکُونَ أَرَادَ ع مَنْ لَا یَقْرَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- نَاسِیاً لِأَنَّ مَنْ نَسِیَ ذَلِکَ لَا یَضُرُّ وَ لَا یَجِبُ عَلَیْهِ إِعَادَهُ الصَّلَاهِ وَ نَحْنُ نُبَیِّنُهُ فِیمَا بَعْدُ وَ الَّذِی یَدُلُّ عَلَى أَنَّ فِی حَالِ التَّقِیَّهِ یَجُوزُ أَنْ لَا یُجْهَرَ بِهَا مَا رَوَاهُ
۱۶- سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَبِی جَرِیرٍ زَکَرِیَّا بْنِ إِدْرِیسَ الْقُمِّیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ ع عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی بِقَوْمٍ یَکْرَهُونَ أَنْ یَجْهَرَ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- فَقَالَ لَا یَجْهَرْ.
۱۷- وَ أَمَّا مَا رَوَاهُ- سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُمَا سَأَلَاهُ عَمَّنْ یَقْرَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- حِینَ یُرِیدُ یَقْرَأُ فَاتِحَهَ الْکِتَابِ قَالَ نَعَمْ إِنْ شَاءَ سِرّاً وَ إِنْ شَاءَ جَهْراً فَقَالا أَ فَیَقْرَؤُهَا مَعَ السُّورَهِ الْأُخْرَى فَقَالَ لَا.
فَمَحْمُولٌ عَلَى مَنْ کَانَ فِی صَلَاهِ النَّافِلَهِ وَ قَدْ قَرَأَ مِنَ السُّورَهِ الْأُخْرَى بَعْضَهَا وَ یُرِیدُ أَنْ یَقْرَأَ بَاقِیَهَا فَحِینَئِذٍ لَا یَقْرَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ الَّذِی یُبَیِّنُ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ
۱۸- سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَهَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَفْتَتِحُ الْقِرَاءَهَ فِی الصَّلَاهِ أَ یَقْرَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- قَالَ نَعَمْ إِذَا افْتَتَحَ الصَّلَاهَ فَلْیَقُلْهَا فِی أَوَّلِ مَا یَفْتَتِحُ ثُمَّ یَکْفِیهِ مَا بَعْدَ ذَلِکَ.
وَ یَزِیدُهُ بَیَاناً مَا رَوَاهُ
۱۹- مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا أَقَمْتُ لِلصَّلَاهِ أَقْرَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- فِی فَاتِحَهِ الْقُرْآنِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَإِذَا قَرَأْتُ فَاتِحَهَ الْقُرْآنِ أَقْرَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- مَعَ السُّورَهِ قَالَ نَعَمْ. (التهذیب ج ۲ ص ۶۸ و ۶۹)
بررسی ادعای صحت تمام احادیث تهذیب الاحکام
دو استدلال بر صحت احادیث تهذیب الاحکام بیان شده است:
اول: استدلال به گزارش مرحوم علامه فیض کاشانی در وافی:
علامه فیض در کتاب وافی فرموده: مرحوم شیخ طوسی در کتاب العُدَّه فرموده که احادیث تهذیبین از کتب معتمده هستند: «و قال صاحب التهذیب فی کتاب العده إن ما أورده فی کتابی الأخبار إنما آخذه من الأصول المعتمده علیها و قد سلک على ذلک المنوال کثیر من علماء الرجال فحکموا بصحه حدیث بعض الرواه الغیر الإمامیه.»[۵] از اینکه علامه فیض فرموده جناب شیخ طوسی فرموده هر آنچه که در دو کتاب حدیثی (تهذیب و استبصار) آورده‌ام از اصول معتمده بوده، استفاده می‌شود که پس شیخ طوسی معتقد به صحت همه روایات تهذیبین بوده است.
جواب به استدلال اول:
اشکالی که به فرمایش علامه فیض وارد است ، نبودن این عبارت در کتاب العده است. البته قطعا شأن علامه فیض اجلّ از این است که بدون سند و مدرک چنین مطلبی را بیان کنند ولی آنچه امروز در دست ما است از کتاب العده، این عبارت را ندارد. و ظاهرا قبل از علامه فیض هم کسی چنین مطلبی را از شیخ طوسی رحمه الله نقل نکرده است.
البته در کتاب «خلاف» مرحوم شیخ دربیان دلیل مطلبی میفرماید: «دلیلنا الأخبار المعتمده التی ذکرناها فی تهذیب الأحکام»[۶] و بعید نیست و شاید علامه فیض از مثل این استنادات و بیانات مرحوم شیخ طوسی، چنین برداشتی کرده باشد و چون در کتاب العدّه مرحوم شیخ طوسی از کتاب تهذیب و استبصار نام می‌برند اشتباهاً آن برداشت را به کتاب العده نسبت داده اند.
دقت بفرمائید به نظر این مطلب کثراً اتفاق می‌افتد. در همین عبارت کتاب خلاف الفاظی مهمی هستند که با عبارت مرحوم فیض در وافی مشترک است مثل «الاخبار»، «المعتمده»، «تهذیب» و نیز در کتاب العده شیخ میفرماید: «و قد ذکرت ما ورد عنهم علیهم السلام من الأحادیث المختلفه التی تختص الفقه فی کتابی المعروف ب الاستبصار و فی کتاب تهذیب الأحکام…»[۷] که در این عبارت هم الفاظی مانند «ما ورد عنهم»، «الاحادیث»، «کتابی» جود دارد یعنی دو عبارت مرحوم شیخ طوسی با عبارت مرحوم فیض نزدیک است و احتمال دارد چنین اشتباهی رخ داده باشد.
البته اگر گزارش علامه فیض را هم بپذیریم همچنان آن اشکالی که آیت الله خویی بر شهادت شیخ صدوق داشتند که مشهور و معتمد بودن کتاب مساوی صحت تمام احادیث آن نیست، در مورد گزارش علامه فیض هم وارد است. اگر آنجا فرمایش آیت الله خویی را پذیرفتیم، اینجا هم اشکال وارد است و گر آنجا فرمایش آیت الله خویی را جواب دادیم و قبول نکردیم؛ اینجا هم همان جواب را می‌دهیم، الاشکال، الاشکال ؛ و الجواب، الجواب.
دوم: دسترسی شیخ طوسی به کتب معتبر و معتمد؛
وقتی مثل مرحوم شیخ طوسی رحمه الله که دسترسی به کتب و مصنفات صحیح و معتمد شیعه دارد، قطعا احادیثش را از آن کتب اخذ میکند.
پاسخ به استدلال دوم:
مرحوم شیخ طوسی رحمه الله در مقدمه و مشیخه تهذیب الاحکام بیان کرده‌اند که هم احادیث مشهوره اصحاب را نقل می‌کنند و هم احادیث مخالف و متضاد آن را و هم توجیه و رفع تعارض را. و در مشیخه تهذیب که آن را بعد از اتمام کتاب نوشته اند، فرمودند به شروطی که در بررسی روایات گفتیم پایبند بودیم. پس قطعا مرحوم شیخ طوسی به صحت تمام روایات کتابش قائل نیست.
صحت احادیث محوری هر باب
در اینجا نکته ای را استاد معظم‌مان می‌فرمود که کاملا قابل قبول و صحیح است و آن اینکه مرحوم شیخ طوسی در مقدمه فرمود احادیث مشهوره را نقل می‌کنم و بعد احادیث دیگر مخالف و معارض را هم بیان می‌کنم و سعی می‌کنم با مؤید روایی احادیث متعارض را به تأویل ببرم و اگر نشد از راه بررسی سندی یا اعراض فقهاء، وجه فساد آن را -به تعبیر مرحوم شیخ- روشن کنم.
در سراسر کتاب تهذیب هم این قابل مشاهده است که در هر بابی روایاتی وجود دارد که محور و مرکز بحث مرحوم شیخ طوسی است و روایات معارض با آن روایتِ محوری را به تأویل می‌برند و توجیه می‌کنند.
با توجه به ملاک بودن و محور قرار گرفتن روایت برای دیگر روایات آن باب، و نیز با توجه به نکته‌ای که در مقدمه فرموده‌اند، قطعا این روایات محوری، مورد تأئید مرحوم شیخ است و قائل به صحت آن است تا جایی که هر روایت متعارض با آن را به نوعی کنار می‌گذارد.
با مراجعه به متن تهذیب و بررسی روایات مانند مثالی که بحث کردیم ، می‌توان روایات محوری را پیدا کرد که قطعا آنها روایاتی‌اند که مرحوم شیخ قائل به ملاک بودن و صحت آن احادیث است.
البته آیا صحیح بودن روایتی نزد شیخ طوسی ره برای ما حجت است یا نه، عیناً همان بحثی است که در من لایحضره الفقیه و شهادت مرحوم صدوق گذشت. با این تفاوت که اشکالاتی که به ویژگی‌های شخصی مرحوم صدوق بر‌می‌گشت به مرحوم شیخ طوسی وارد نیست مثلا اگر آیت الله خویی گفتند شیخ صدق در رجال تابع استادشان ابن ولید بوده، این حرف در مورد شیخ طوسی صحیح نیست. یا مثلا مرحوم امام خمینی ره فرمودند مرسلات صدوق که إسناد جزمی به معصوم علیه السلام دارد را می‌‌پذیریم ولی ارسال از مرحوم مفید را نمی‌پذیریم چون شیخ مفید اهل اجتهاد مصطلح بوده به خلاف شیخ صدوق و علی القاعده شیخ طوسی هم اهل اجتهاد است. به طور خلاصه بدون در نظر گرفتن خصوصیات شیخ طوسی و شیخ صدوق، یک بحث کلی وجود دارد که اگر یکی از أعلام قدمای شیعه شهادت بر صحت روایتی داد، آیا باید بپذیریم یا نه که این بحث مبنایی در مورد روایاتی که از شیخ طوسی گفتیم که قائل به صحتشان است، مطرح است.
نگاهی به مقدمه و کتاب استبصار
نکاتی پیرامون کتاب استبصار
به طور کلی کتاب استبصار را خلاصه‌ای از کتاب تهذیب الاحکام می‌دانند. اگر چه تفاوتهایی هم دارند که به چند مورد آن اشاره می‌شود:
۱- از نظر تعداد احادیث، بیان شد که تهذیب تقریبا ۱۳۵۹۰ روایت دارد ولی کتاب استبصار قریب به ۵۵۱۱ روایت دارد.
۲- شیخ طوسی ره در تهذیب سعی در بیان همه احادیث فقهی دارد و در بیان مسائل روایات موافق و مخالف را بیان میکند ولی در استبصار فقط روایات متعارض و مخالف را و روش جمع آنها را بیان کرده است.
۳- در مواردی روایات استبصار با سند متفاوت از تهذیب ذکر شده است که در برخی موارد ممکن است فقیهی که می‌خواهد به روایت استناد کند، سند اول را قبول نکند ولی با سندی که در استبصار هست آن را بپذیرد.
۴- در تهذیب مرحوم شیخ طوسی جدای از اینکه روش خود را تغییر دادند، به جهت پایبندی به مباحث مقنعه در اوئل کتاب برخی روایات را نقل نکردند و بعد از تغییر شیوه، فرمودند که مطالب اضافی را به عنوان «ابواب زیادات» بیان می‌کنند در حالی که استبصار منظم‌تر و تبویب بندی بهتری دارد.
۵- از جهت استدلالها، کتاب استبصار بعد از تهذیب نوشته شده وگاهی توضیحات کاملتری دارد.
۶- مرحوم شیخ طوسی ره در مقدمه استبصار فرموده که این کتاب را به درخواست برخی عالمان نوشته است و در نوع خود از نظر موضوع کتاب که سعی در بیان روایات متعارض و مخالف و جمع آنها دارد، بی‌نظیر است.
بررسی صحت تمام احادیث استبصار
در مقدمه کتاب استبصار مرحوم شیخ طوسی ره توضیح داده‌اند و تصریح کرده‌اند که روایات مورد اعتماد و بعد مخالف و معارض را با وجه جمع ذر کرده است. پس نمی‌توان پذیرفت که مرحوم شیخ طوسی ره ادعای صحت تمام روایت کتاب استبصار را دارد.
مقدمه کتاب استبصار:
— تعریفی از کتاب تهذیب الاحکام
الحمد للّه ولی الحمد و مستحقه، و الصلوه على خیرته من خلقه محمّد و آله الطّاهرین من عترته و سلم تسلیما. أما بعد فانی رأیت جماعه من اصحابنا لما نظروا- فی کتابنا الکبیر الموسوم (بتهذیب الاحکام) و رأوا ما جمعنا (فیه) من الأخبار المتعلقه بالحلال و الحرام و وجدوها مشتمله على أکثر ما یتعلق بالفقه من ابواب الأحکام و انه لم یشذّ عنه فی جمیع أبوابه و کتبه ممّا ورد فی احادیث اصحابنا و کتبهم و اصولهم و مصنّفاتهم إلّا نادر قلیل و شاذّ یسیر، و انه یصلح أن یکون کتابا مذخورا یلجأ الیه المبتدی فی تفقهه، و المنتهی فی تذکّره، و المتوسط فی تبحّره فان کلّا منهم ینال مطلبه و یبلغ بغیته
— انگیزه نوشتن کتاب اسبصار
و تشوّقت نفوسهم الى أن یکون ما یتعلیق بالأحادیث المختلفه مفردا على طریق الاختصار یفزع الیه المتوسط فی الفقه لمعرفته و المنتهى لتذکّره إذ کان هذان الفریقان آنسین بما یتعلق بالوفاق، و ربما لم یمکنهما ضیق الوقت من تصفح الکتب و تتبع الآثار فیشرفا على ما اختلف من الروایات فیکون الانتفاع بکتاب یشتمل على اکثر ما ورد من احادیث اصحابنا المختلفه، اکثره، موقوفا على هذین الصنفین و ان کان المبتدی لا یخلوا أیضا من الانتفاع به، و رأوا أنّ ما یجری هذا المجرى ینبغی أن یکون العنایه به تامه و الاشتغال به وافرا لما فیه من عظیم النفع و جمیل الذکر
— نوآوری شیخ طوسی ره در تألیف استبصار
اذ لم یسبق الى هذا المعنى احد من شیوخ اصحابنا المصنّفین فی الاخبار و الفقه فی الحلال و الحرام، و سألونی تجرید ذلک و صرف العنایه الى جمعه و تلخیصه
— روش شیخ طوسی ره در کتاب استبصار
و ان ابتدىء فی کل باب بایراد ما اعتمده من الفتوى و الاحادیث فیه ثم اعقّب بما یخالفها من الاخبار و أبیّن وجه الجمع بینها على وجه لا اسقط شیئا منها ما امکن ذلک فیه و اجری فی ذلک على عادتی فی کتابی الکبیر المذکور و ان اشیر فی اوّل الکتاب الى جمله مما یرجّح به الاحادیث بعضها على بعض و لأجله جاز العمل بشیء منها دون جمیعها و انا مبیّن ذلک على غایه من الاختصار إذ شرح ذلک لیس هذا موضعه و هو مذکور فی الکتب المصنّفه فی اصول الفقه المعموله فی هذا الباب، و اعلم إن الاخبار على ضربین: متواتر و غیر متواتر… .
متن مشیخه استبصار
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ؛ باب ترتیب هذا الکتاب و ذکر أسانیده و عدد أبوابه و مسائله قال الشیخ السعید الورع العالم أبو جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی مصنف هذا الکتاب رضی اللّه عنه قد أجبتکم أیدکم اللّه إلى ما سألتم من تجرید الأخبار المختلفه و ترتیبها على ترتیب کتب الفقه التی أولها کتاب الطهاره و آخرها کتاب الدیات، و أفردت کل باب منه بما یخصه و أوردت ما فیه و لم أخل فیه بشیء قدرت علیه، و بذلت وسعی و طاقتی فی ذلک، و أنا أرجو من اللّه تعالى ألا أکون أخللت بأحادیث مختلفه تعرف إلا و قد أوردت إلا شاذا نادرا فإنی لا أدّعی أنی أحیط العلم بجمیع ما روی فی هذا الفن، لأن کتب أصحابنا رضی اللّه عنهم المصنفه و الأصول المدوّنه فی هذا الباب کثیره جدا، و ربما یکون قد شذ منها شیء لم أظفر به فإن وقع علیها إنسان لا ینسبنی إلى التقصیر أو التعمد، فإن على کل إنسان ما یقدر علیه و یبلغ جهده و طاقته و قدرته، و قد أوردت فی کل باب عقدته إما جمیع ما روی فیه إن کانت الأخبار قلیله، و إن کان ما یتعلق بذلک الباب کثیرا جدا فقد أوردت منه طرفا مقنعا، و أحلت بالباقی على الکتاب الکبیر، و کنت سلکت فی أول الکتاب إیراد الأحادیث بأسانیدها و على ذلک اعتمدت فی الجزء الأول و الثانی،.
ثم اختصرت فی الجزء الثالث و عولت على الابتداء بذکر الراوی الذی أخذت الحدیث من کتابه أو أصله على أن أورد عند الفراغ من الکتاب جمله من الأسانید یتوصل بها إلى هذه الکتب و الأصول حسب ما عملته فی کتاب (تهذیب الأحکام) و أرجو من اللّه سبحانه أن تکون هذه الکتب الثلاثه التی سهل اللّه تعالى الفراغ منها لا یحتاج معها إلى شیء من الکتب و الأصول لأن الکتاب الکبیر الموسوم ب«تهذیب الأحکام» یشتمل على جمیع أحادیث الفقه المتفق علیه منه و المختلف فیه، و کتاب النهایه یشتمل على تجرید الفتاوى فی جمیع أبواب الفقه و ذکر جمیع ما روی فیه على وجه یصغر حجمه و تکثر فائدته و یصلح للحفظ، و هذا الکتاب یشتمل على جمیع ما روی من الأخبار المختلفه و بیان وجه التأویل فیها و الجمع بینها، و اللّه تعالى أسأل أن یجعله خالصا لوجهه إنه قریب مجیب، و أنا أبتدئ الآن بذکر الأسانید حسب ما قد وعدت إن شاء اللّه.
والحمد لله رب العالمین
______________________________
[۱] – مختلف الشیعه ج ۲ ص ۳۵۵٫
[۲] – اعلم أننی ما وجدت حدیثا صریحا أن الإنسان یستخیر عن سواه لکن وجدت أحادیث کثیره تتضمن الحث على قضاء حوائج الإخوان من الله جل جلاله بالدعوات وسائر التوسلات حتى رأیت فی الأخبار من فوائد الدعاء للإخوان ما لا أحتاج إلى ذکره الآن لظهوره بین الأعیان والاستخارات على سائر الروایات هی من جمله الحاجات ومن جمله الدعوات. (فتح الابواب، ج ۱ ص ۲۸۱)
[۳] – التهذیب ج۱ صص ۲-۴٫
[۴] – التهذیب، مشیخه، ص ۴ و ۵٫
[۵] – الوافی، ج ۱ ، ص ۲۳٫
[۶] – الخلاف، ج۳، ص: ۴۲۶
[۷] – العده فی اصول الفقه، ج ۱، ص ۱۳۷٫
